اينك به معرفي يكي از قرآن هاي نفيس موزه مي پردازيم:

اين قرآن به شماره 1204 در «دفتر اموال فرهنگي موزه» به ثبت رسيده، تمامي صفحات آن به خط كوفي نوشته شده است.

اين اثر گرانقدر، با توجه به نوع خط و نوع تزئينات و كتابت آن بر روي پوست، به قرن سوم هجري تعلق دارد.

قرآن مورد بحث، داراي 324 ورق است و ابعاد هر ورق 17 در 5 / 23 سانتيمتر و داراي قطع وزيري كوچك بياضي است. جلد آن چرمي با نقوش ترنج و سرترنج و لچك ترنج ضربي مي باشد.

وقف اين كتاب به آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام در دوره صفوي صورت گرفته است. واقف اثر، شاه قلي مُهردار [1] مي باشد، كه در سال 956 ق. به وقف آن اقدام نموده است. وقف نامه در ابتداي كتابت مشاهده مي شود.

هر صفحه از قرآن، داراي دوازده سطر است، سر سوره ها و ترنج هاي حواشي صفحات با قلم زرين كتابت شده است.

صفحات اوليه قرآن داراي راده نويسي [2] است.

خط كوفي به كار رفته در اين قرآن، از جمله خطوطي است كه از نظر رعايت دقيق اصول «خوشنويسي» اهميت فوق العاده داشته و از نقطه نظر زيبايي شناختي و مهارت هاي گرافيكي، بسيار حائز اهميت مي باشد.

در اين اثر گرانقدر ما دو شيوه اعراب گذاري را مشاهده مي كنيم:

1. اعراب گذاري به شكل نقطه هاي شنجرفي.

2. اعراب گذاري رايج معمولي (به شكل فتحه، كسره، تشديد و...)

البته هر دو نوع آن، الحاقي است و بعدها پس از كتابت قرآن به انجام رسيده است. ليكن اعراب گذاري با نقطه شنجرفي، از قدمت بيشتر و اعراب گذاري دوم، از قدمت كمتري برخوردار است.

يادآوري اين مهم خالي از فايده نيست كه قرآن هاي مكتوب در صدر اسلام تا سال 67 ق. فاقد اعراب بود؛ بعدها چون قرائت قرآن بدون اعراب باعث بروز برخي مشكلات مي گرديد، لزوم اعراب گذاري قرآن ضرورت يافت.

بنابر قول مشهور، اميرمؤمنان علي بن ابيطالب عليه السلام شاگردش ابوالأسود دوئلي (متوفاي 69 ق.) را امر فرمود كه به منظور حفظ و پاسداري از زبان عربي ـ به ويژه جهت تسهيل در امر قرائت قرآن ـ قواعدي وضع كند.

ابوالأسود براي نشانه گذاري فتحه، كسره و ضمه و تنوين، «نقطه» را انتخاب كرد كه با رنگي متفاوت با خط قرآن نوشته مي شد؛ بدين ترتيب كه براي فتحه، يك نقطه بالاي حرف و براي كسره، يك نقطه در زير حرف و براي ضمه، يك نقطه در وسط يا در جلوي حرف قرار مي دادند و دو نقطه، علامت تنوين بود.

اين روش تا سال 175 ق. (اواخر قرن دوم) ادامه داشت، در عهد خلافت سفاح، خليل بن احمد فراهيدي، نقطه هاي ابوالأسود را به نشانه هاي ـَـِـُ تبديل نمود و همچنين وي توانست همزه، تشديد و تنوين را وضع نمايد.

همان گونه كه اشاره شد، در اين كتاب شريف علاوه بر اعراب گذاري به نقطه، در بسياري صفحات، اعراب رايج فعلي با مركب مشكي به شكل فتحه، كسره، سكون، تشديد و... مشاهده مي شود كه به شكلي بسيار ابتدايي و غير هنري انجام شده و به زيبايي صفحات قرآن لطمه وارد نموده است. اين اعراب گذاري، الحاقي است و به نظر مي رسد مدتها پس از كتابت متن قرآن صورت گرفته باشد.

در آخرين صفحه قرآن، ذيل كادر مستطيلي كه داراي نقوش ساده گياهي است، عبارتي الحاقي و متفاوت با خط اصلي قرآن (كوفي) در دو سطر، به خط نسخ كهن مشاهده مي شود كه به واسطه آن، اين قرآن شريف به امام حسن عسكري عليه السلام نسبت داده شده است. متن عبارت چنين است:

«... حسن بن علي رضي الله... سنه احدي...»

در مورد قرآن مورد بحث، اگر چه دليل قطعي بر اين انتساب در دست نداريم ـ چون نوع خط و شيوه كتابتِ عبارتي كه باعث انتساب اين قرآن شده با شيوه كتابت و نوع خطي كه در سراسر قرآن مشاهده مي شود متفاوت است ـ اما از آنجا كه ائمه معصومين عليهم السلام خود در زمره كُتاب و حُفاظ قرآن و مهم تر اينكه نزديك ترين افراد بشر و عامل ترين آنها به قرآن محسوب مي شوند، لذا هيچ بُعدي ندارد كه برخي قرآن ها توسط ائمه معصومين عليهم السلام كتابت شده و از گزند حوادث مصون مانده و به دست ما رسيده، اگرچه فاقد نام كاتب باشد.

البته علاوه بر قداست ويژه اي كه قرآن كريم دارد، شرافت و عظمت كاتب نيز ـ به ويژه اگر امام معصوم عليه السلام باشد ـ امتياز ديگري براي اين كتاب الهي و معجزه جاويد نبوي، مي افزايد.

همان گونه كه اشاره شد، وقف اين قرآن به آستانه حضرت معصومه عليه السلام در دوره صفوي توسط «خليفه شاه قلي مُهردار» صورت پذيرفته و داراي وقف نامه اي در 9 سطر است كه مفاد آن به شرح ذيل مي باشد:

«بسم الله الرحمن الرحيم، الحمدلله الذي جعل الوقف ذريعة لنيل السعادات الاُخروية في دارالقرار والصلوة والسلام الاتمان و الاكملان الاشرفان علي سيدالأنبياء والمرسلين محمد و آله الطاهرين الاخيار و بعد فقد وقف هذا المصحف المجيد الذي لا يأتيه الباطل من بين يديه و لامن خلفه تنزيل من حكيم حميد، الحضرت الأمير الجليل عمدة الأجلاء في زمانه خليفه شاه قلي مُهردار علي المؤمنين المتوطنين و المجاورين والزايرين روضة السيدة العلية، العلوية الزكية الطاهرة النقية سليلة ائمه اطهار ستي فاطمة بنت الامام الهمام ابي ابراهيم موسي بن جعفر صلوات الله و سلامه عليهما و عليها مشروط بأن يكون المصحف الشريف موضوعا في داخل قُبتها الشريفة و لايخرج منها الي مكان من الأمكنة لايرهن و لابغيره، وقفا صحيحا شرعيا مؤبدا مخلدا بحيث لا يورث و لا يباع و لا يرهب و لا ينقل بوجه من الوجوه و لابغير، فمن غيره او بدله فانما اثمه علي الذين يبدلونه. و كان ذلك في شهر ربيع الاول المنتظم في سلك شهور سنة ست و خمسين و تسعمائة هجرية و الحمد وحده العزيز.»

در اين «وقف نامه» ضمن حمد و ثناي الهي، به وقف اين قرآن شريف بر جميع مؤمنان، ساكنان، مجاوران و زائران حرم حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام دختر موسي بن جعفر عليه السلام اشاره شده است. و تاريخ وقف در انتهاي وقف نامه، 956 ق. (همزمان با حكومت شاه طهماسب اول صفوي 930 - 984 ق.) تصريح شده است.