بيشترين درآمد دولت از طريق گردآوري خراج و صدقات بود كه سر به ميليونها دينار مي زد. متوسط درآمد - آنچنانكه برخي مورخان گفته اند - در هر سال بالغ بر سيصد و شصت ميليون درهم مي شد. [1] و بعضي سالها به پانصد ميليون درهم مي رسيد. [2] در آن زمان «درهم» ارزش قابل ملاحظه اي داشت. با يك



[ صفحه 183]



درهم مي شد گوسفندي يا كوزه عسلي و يا كوزه اي روغن خريد و با ديناري مي شد شتري به چنگ آورد. [3] .

سوگمندانه اين درآمد كلان خرج بهبود زندگي مردم و توسعه اقتصاد عمومي نمي شد بلكه به جيب حكام سرازير مي شد تا در راه ساختن كاخهاي بي مانند - آنگونه كه متوكل مي كرد - و خريد كنيزكان و جلب لودگان، خنياگران و دلقكها و... صرف شود.