پس از آنكه معتز به ترك خلافت ناگزير شد، محمد بن الواثق مشهور به مهتدي بالله در



[ صفحه 86]



سنه ي 255 هجري، به خلافت رسيد و نخستين كسي كه با او بيعت كرد خود معتز بود [1] درباره ي سلوك و رفتار مهتدي گفتار مورخان ضد و نقيض است: برخي او را چون عمر بن عبدالعزيز دانسته اند و براي او كارهاي مفيد و شايسته اي ذكر كرده اند، و برخي ديگر او را چون پدرانش، سفاك و خون آشام دانسته اند. در اين مقوله، ما به ذكر هر دو دسته از نظر مورخان مي پردازيم.

در تتمة المنتهي و الكامل في التاريخ آمده است كه مهتدي از بهترين خلفاي بني عباس بود و نيك سيرت تر از ديگران، و از ورع و زهد و عبادت بيشتري برخوردار بود [2] گويند هنگامي كه او به خلافت رسيد به كارهاي مهمي دست زد كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:

حرام كردن غنا و ساز و آواز و حرمت شرب خمر؛ نفي و طرد مغنيه از دستگاه خلافت؛ از ميان بردن منكرات و كوشش در حاكم كردن معروف در ميان مردم؛ ايجاد قبه و نشستن در آن مكان براي رفع حاجت نيازمندان؛ اكرام و احترام به علما و فقهاي همروزگار؛ محو صورتهايي كه ديگر خلفا در مجالس خويش كشيده بودند؛ وضع مقرري مختصري به اندازه ي يكصد درهم براي مخارج روزانه - در حالي كه خلفاي پيشين روزي ده هزار درهم مصرف مي كردند - رد فدك به اولاد فاطمه عليهاالسلام؛ قائم الليل و صائم النهار بودن؛ ايجاد اتاقي براي اينكه مردم خواسته ها و مطالب مكتوب خويش را در آن بريزند تا خليفه به آن جواب گويد.

خلاصه بايد گفت مهتدي برخلاف خلفاي پيشين مشي كرد و لذا عدالت او بر امرا و جنود گران آمد و در دفع او حليه كردند تا اينكه او را كشتند. پيش از كشتن مهتدي هنگامي كه او را توبيخ كردند و پرسيدند اين چه سيرتي است كه در پيش گرفته اي، او گفت مي خواهم به سيره ي رسول خدا و اهل بيت و خلفاي راشدين رفتار كنم. به هر حال پس از گفت و گوي زياد بر او خنجر كشيدند و او را كشتند [3] .

لكن در همين تتمة المنتهي در ذكر قتل خليفه مطلبي آمده است كه به ذكر آن مي پردازيم. برخي از مورخان مي گويند اين خليفه زاهد نبوده است، بلكه اظهار به زهد مي كرده است؛ همچنان كه حبس و زنداني كردن امام و اراده كردن قتل او، زهدنمايي او را



[ صفحه 87]



نشان مي دهد.