مهمترين چيزي كه در اين روزگار مانند درآمد دولت شمرده مي شود گردآوري خراج و صدقات است. خلفاي وقت به مقتضاي اوضاع و احوال خويش و بدون توجه به وضعيت اقتصادي اجتماعي مردم دست به وضع ماليات و خراج مي زدند. آنچه در گرفتن ماليات از مردم به مانند قانون شمرده مي شد زور و ستم وكلاي خليفه در گرفتن ماليات و خراج بود. جهشياري مي گويد: «ماليات دهندگان همواره به وسيله ي درندگان و گزندگان شكنجه مي شدند. محمد بن مسلم از نزديكان مهتدي بود و هنگامي كه او به خلافت رسيد و شكنجه ي باجگزاران را ديد در اين باره با خليفه مشورت كرد و به او گفت: اي



[ صفحه 96]



امير المؤمنين، اين كردار فرجام خوشي ندارد؛ زيرا آنها بستانكاران مسلمان هستند، پس بايد به گونه ي بستانكاران رفتار كنند. خليفه نيز دستور داد ديگر ماليات دهندگان را شكنجه نكنند [1] وضع خراج سنگين مهمترين پديده ي حكومت عباسيان بود. آنها مالياتها را آن گونه سنگين وضع مي كردند تا افزون بر مخارج كشور، مبالغ هنگفتي نيز برايشان بماند. در اين امر تا جايي پيش رفتند كه بر درختان نخل و غير نخل نيز ماليات وضع كردند [2] درباره ي ميزان درآمد دولتهاي عباسي سخنهاي فراواني گفته شده است و ميانگين درآمد آنها را برخي از مورخان بالغ بر سيصد و شصت ميليون درهم در طول يك سال تخمين زده اند [3] و برخي درآمد ميانگين سالانه را حدود پانصد ميليون درهم ذكر كرده اند كه اين درآمد عظيمي براي يك دولت است.