در حالي كه مردم از سنگيني خراج و ماليات به ستوه آمده بودند و همواره دست به شكايت و گاهي نيز دست به شورش بر ضد خراج بگيران مي زدند، حكام عباسي بيت المال را ملك طلق خويش مي دانستند و به هر صورت كه مي دانستند و مي خواستند در آن دخل و تصرف مي كردند. گويند درآمد روزانه ي محمد بن سليمان يكصد هزار درهم بود و هنگامي كه هلاك شد ميراث بزرگي از خود به جاي گذاشت؛ به گونه اي كه هارون الرشيد شصت هزار درهم را براي خود برداشت [1] اين رقم، رقم درشتي به نظر مي رسد و نشان از يك حقيقت مسلم است، و آن اينكه هيچ قانون و اصولي بر دخل و خرج عباسيان حاكم نبود جز خواهش و خواسته ي خود آنها، و اين خود دليل روشني است بر فشار عظيمي كه بر مردم وارد مي شد و هيچ كسي به فرياد آنها نمي رسيد جز درد و رنج روز افزون آنها.

درباره ي ثروت قبيحه، همسر متوكل، و زراندوزي مادر مقتدر سخنها گفته اند؛ برخي بهره ي سالانه ي زمينهاي مادريش را يك ميليون دينار تخمين زده اند [2] .



[ صفحه 97]



خلفاي عباسي در بذل و بخشش اموال بيت المال به وابستگان خويش روش عثمان را پيشه كردند و به هر اندازه كه مي خواستند از بيت المال صرف اين كار مي كردند. گويند منصور دوانيقي به هر يك از وابستگان خويش يك ميليون درهم بخشيد. بنابراين هر كسي دوست مي داشت خود را به اين خاندان منتسب كند، تا جايي كه مورخان افراد اين خاندان را در زمان مأمون سي و سه هزار تن نوشته اند [3] .

عباسيان ميليونها دينار از اموال مسلمانان را صرف كاخها و بناهاي عظيم و نقش و نگارهاي آن مي كردند تا جايي كه براي متوكل عباسي كاخهاي بسيار با مخارج سنگين ذكر كرده اند. يكي از كاخهاي چندگانه ي متوكل به نام كاخ جعفري است كه گويند متوكل دو ميليون دينار خرج آن كرد و در مراسم افتتاح آن، نوازندگان و دلقكان را فراخواند و دويست هزار درهم به آنها بخشيد [4] .

عباسيان ميليونها دينار از اموال مسلمانان را صرف كاخها و بناهاي عظيم و نقش و نگارهاي آن مي كردند تا جايي كه براي متوكل عباسي كاخهاي بسيار با مخارج سنگين ذكر كرده اند. يكي از كاخهاي چند گانه ي متوكل به نام كاخ جعفري است كه گويند متوكل دو ميليون دينار خرج آن كرد و در مراسم افتتاح آن، نوازندگان و دلقكان را فراخواند و دويست هزار درهم به آنها بخشيد [5] .

بخش عظيمي از درآمد دولتهاي عباسي به زن بارگي و عياشي و شرابخواري آنها اختصاص داشت، تا جايي كه گفته اند براي متوكل پنج هزار كنيز بود و گفته اند با همه ي آنها نزديكي كرده بود. برده اي مي گفت به خدا سوگند اگر متوكل كشته نمي شد، از بسياري آميزش زنده نمي ماند و هلاك مي شد [6] و درباره ي به خلفاي معاصر امام عسكري عليه السلام در دوران امامت حضرت مطالبي گفته اند كه هر انسان شريفي از شنيدن آن شرم دارد. گويند معتمد از اداره ي امور و مملكت داري روي گردانده بود و به شرابخواري و خنياگران و نوازندگان روي آورده بود و بدين سبب مردم از او بيزار شدند [7] .

در صله و بخشش خلفاي عباسي به شاعران متملق و مگس صفت درباري، سخن بسيار است. به سخن كوتاه، هنگامي كه عطاياي متوكل عباسي را به شاعراني چون علي بن الجهم، بحتري مروان بن ابي الجنوب، ابراهيم بن المدبر، ابوالشبل البرجمي بررسي مي كنيم در مي يابيم كه خليفه به سبب تملق گويي آنها صدها هزار درهم عطايشان كرده است. يعني آنچه نزد خلفاي همروزگار ارزش داشت تعريف و تمجيد از آنها بود و هر شاعري كه حكومتهاي باطل آنها و ظلم و جورهاي آنها را بهتر مي ستود از عطاياي بهتر و بيشتري برخوردار بود.



[ صفحه 98]



در پايان اين مقال چه اندازه ذكر اين مطلب دردآور است كه زنان درباري، از كنيز گرفته تا همسران رسمي خلفا و مادران و وابستگان آنها غرق در تنعم و لذات مادي و شهوي بودند، ولي مسلمانان در فقر و بدبختي. در مروج الذهب آمده است: زبيده خاتون عاشق لباسهاي فاخر بود تا جايي كه بهاي يكي از لباسهايش پنجاه هزار دينار بود [8] و گويند «عتابه» مادر جعفر برمكي يكصد كنيز داشت كه لباس هر يك با ديگري فرق داشت و هر كدام جواهرات مخصوص به خويش را داشتند [9] .