صاحب الزنج خود را از نوادگان حسين بن علي عليه السلام معرفي كرده و در وصف نسبش چنين



[ صفحه 128]



ذكر كرده است: «علي بن محمد بن احمد بن عيس بن زيد بن علي بن الحسين بن علي بن ابيطالب.» اگر به اين گفتار بسنده كنيم او بايد از زادگان حسين بن علي عليه السلام باشد ولي مورخان اين مطلب را درست نمي دانند. در مروج الذهب آمده است كه صاحب الزنج خود را از نوادگان حضرت حسين بن علي مي داند ولي اين مطلب درست نيست. چرا كه او اهل قريه اي از قراي شهر ري به نام ورزنين بود. ابن كثير هم مي گويد صاحب الزنج در اين ادعايش صادق نيست؛ چرا كه او اجير عبدالقيس بود و اسمش علي بن محمد بن عبدالرحيم است و مادرش دختر علي بن رحيب بن محمد بن حكيم از قبيله ي بني اسد است و اصالت او به قريه اي در اطراف شهر ري برمي گردد [1] ابن ابي الحديد در شرح نهج البلاغه در اين مورد مي گويد اكثر مردم نمي پذيرند كه او از خاندان علوي باشد و او را در اين باره مذمت مي كنند. همه ي نسابيون مي گويند او از طايفه ي عبدالقيس است. اسمش علي بن محمد بن عبدالرحيم، و مادرش اسديه از قبيله ي بني اسد است. جدش محمد بن حكيم اسدي از اهل كوفه است كه يكي از همراهان و ياوران زيد بن علي عليه السلام بود و وقتي زيد كشته شد او از آنجا گريخت و به قريه ي ورزنين شهر ري وارد شد و در آنجا اقامت گزيد و علي بن محمد صاحب الزنج در ورزنين زاده شد و پدرش، ابوعبدالرحيم، مردي از طايفه ي عبدالقيس بود كه در طالقان زاده شد و آنگاه به عراق رفت [2] .

در شرح حال او آمده است كه او خود را به چند دسته از علويان منتسب مي كرد. يعني در هر بلدي خود را به گونه اي منتسب به علي بن ابيطالب مي كرد. در نجدين خود را چنين وصف مي كرد: «علي بن محمد بن افضل بن الحسين عبدالله بن عباس بن ابي طالب عليه السلام» و در بصره خود را چنين مي ستود: يحيي بن عمر ابوالحسين كه بعدها در ناحيه ي كوفه كشته شد و باز در بصره خود را به يحيي بن زيد منتسب مي كرد، آنگاه كه شماري از خاندان زيد در آنجا بودند، و در بغداد خود را به محمد بن احمد بن عيسي بن زيد منتسب مي كرد [3] .

با اين گفته ها چنين به دست مي آوريم كه صاحب الزنج از علويان نيست و به جهاتي خود را بدين خاندان منتسب كرده كه بعد آن را بيان خواهيم كرد. ولي نكته اي در اين مقام



[ صفحه 129]



گفتني است، اينكه شماري، از كلام امام عسكري عليه السلام كه فرمود: صاحب الزنج ليس منا اهل البيت بهره گيري كرده اند كه مسلما او از خاندان اهل بيت نيست. ولي ما در پاسخ مي گوييم كه اين جمله هيچ تصريحي بر اين ادعا ندارد؛ چرا كه يقينا امام با اين گفتار مي خواهند موضع خويش را در برابر جنگ و كشتار بيرحمانه ي صاحب الزنج بيان كنند و بگويند اين كردارها مورد تأييد ما نيست. نه اينكه او از خاندان ما نيست و براي فهميدن اين مطلب بايد به منتهاي تاريخي مراجعه كرد و جست وجو در اين زمينه نشان مي دهد كه او از خاندان علوي نيست.