امام يازدهم [عليه السلام] در اول ربيع الاول 260 / 25 دسامبر 873 بيمار شد و هفت روز بعد وفات كرد. او در خانه اش در كنار پدرش مدفون شد. باب او عثمان بن سعيد بود. منابع متقدم شيعي (كليني، اصول [الكافي]، ص 326؛ مفيد، الارشاد، ص 365) مي گويند در طول هفته اي كه امام عسكري [عليه السلام] بيمار بود، خليفه المعتمد پزشكان و خادمانش را براي مراقبت از امام فرستاد و تعداد قابل ملاحظه اي از اشراف علوي و عباسي از وي عيادت كردند. منابع شيعي متأخر معتمد را به مسموم كردن وي متهم كرده اند.

الياش وفات امام (عليه السلام) را ناشي از بيماري دانسته و مي گويد: مسموميت امام (عليه السلام) به دست معتمد ساخته منابع متأخر شيعي است. در منابع متقدم شيعي (مانند الكافي، الارشاد و حتي اعلام الوري) خبري صريح درباره شهادت حضرت و چگونگي آن نيامده است؛ اما در منبعي از قرن ششم مسموم شدن حضرت گزارش شده است. [1] صاحب مجمل التواريخ و القصص (تأليف شده در 520ق) مي نويسد: «و مي گويند زهر دادندش در شهور سنه ست و خمسين و مأتين به عهد معتمد. و عمرش بيست و نه سال بود». [2] .

بايد توجه داشت كه در متن فوق نيز شهادت امام (عليه السلام) با عبارت «و گويند» آورده شده است كه نشان مي دهد خود نويسنده نيز به آن اعتماد چنداني نداشته است. شيخ سليمان قندوزي حنفي در ينابيع الموده از الصواعق المحرقه در مورد امام حسن عسكري (عليه السلام) نقل مي كند كه «و يقال إنه مات بالسم ايضاً» كه با كمي دقت مشخص مي گردد كه شهادت امام (عليه السلام) در اين نقل نيز به همراه «ويقال» آمده است. [3] .

دراين باره محدث قمي مي نويسد: «ابن بابويه و ديگران گفته اند كه معتمد آن حضرت را به زهر شهيد نمود» [4] به نظر مي رسد كه قول ابن بابويه ناظر به رواياتي چون حديث منقول از امام حسن مجتبي (عليه السلام) «ما منا إلا مسموم أو مقتول» [5] يا حديث مروي از امام صادق (عليه السلام): «ما منا إلا مقتول أو شهيد» [6] باشد. شيخ مفيد با نقد ديدگاه شيخ صدوق، شهادت برخي از ائمه (عليه السلام) را با سم نمي پذيرد و مي گويد اين امر در مورد همه ائمه (عليه السلام) ثابت نشده است. [7] .

امين الاسلام طبرسي نيز مي نويسد:

عده كثيري از اصحاب ما مي گويند امام عسكري (عليه السلام) با سم مسموم شد و از دنيا رفت، مانند پدر و جدش و سايرائمه (عليهم السلام) و استدلالشان بر روايت امام صادق (عليه السلام) است كه «ما منا إلا مقتول أو شهيد»، ولي خداوند عالم است به حقيقت اين امر. [8] .

به نظر مي رسد همانند ژوزف الياش با استناد به منابع متقدم شيعي نمي توان از قول به شهادت امام عسكري (عليه السلام) دفاع كرد؛ اما علاوه بر رواياتي همچون دو روايت فوق كه در كتب متقدم نقل گرديده اند و مؤيد شهادت جميع ائمه (عليه السلام) هستند، قراين خارجي همچون زنداني شدن امام حسن عسكري (عليه السلام) در عهد امامت پدر بزرگوارش و همچنين زنداني شدن آن حضرت به دست مهتدي و معتمد در دوران شش ساله امامتش، زندگاني تحت نظر امام (عليه السلام) در سامرا و عمركوتاه آن حضرت (28 سال) [9] همگي گواه بر شهادت آن حضرت با مسموميت و به امر معتمد است. پيش از اين روايتي از ابوهاشم جعفري نقل كرديم كه پيش از معتمد، مهتدي نيز قصد كشتن آن حضرت را داشته است. [10] ماجراي نماز خواندن ابي عيسي بن متوكل بر جنازه امام (عليه السلام) نيز مؤيد اين نكته است كه خلافت عباسي سعي مي كرد خود را از اتهام مسموم كردن امام (عليه السلام) تبرئه كند. [11] .