عصر آمادگي براي غيبت


يازدهمين پيشواي شيعيان جهان امام حسن عسكري (ع) در سال 232ه.ق چشم به جهان گشود و پس از شهادت امام هادي(ع) به امامت رسيد، دوران امامت آن حضرت 6 سال بود و در سال 260ه.ق و در سن 28 سالگي در سامرا به شهادت رسيد. آن حضرت در دوران امامت خويش تحت كنترل شديد حكومت بني عباس بود و فشار ها و محدوديت ها در دوره ايشان بيش از ساير ائمه معصومين (ع) بود.

امام عسكري(ع)، با وجود همه اين فشارها و كنترل ها و مراقبت هاي بي وقفه حكومت عباسي، يك سلسله فعاليت هاي سياسي و اجتماعي و علمي در جهت حفظ اسلام و مبارزه با افكار ضداسلامي انجام مي داد كه مي توان آنها را بدين گونه خلاصه كرد:
كوشش هاي علمي

گرچه امام به حكم شرايط نامساعد و محدوديت بسيار شديدي كه حكومت عباسي برقرار كرده بود، موفق به انعكاس دانش وسيع خود در سطح كل جامعه نشد، اما در عين حال، با همان فشار و خفقان، شاگرداني تربيت كرد كه هركدام به سهم خود در نشر و گسترش معارف اسلام و رفع شبهات دشمنان نقش مؤثري داشتند.

«شيخ طوسي» تعداد شاگردان حضرت را متجاوز از 100 نفر ثبت كرده است كه در ميان آنان چهره هاي روشن، شخصيت هاي برجسته و مردان وارسته اي مانند احمدبن اسحاق اشعري قمي، ابو هاشم داود بن قاسم جعفري، عبدالله بن جعفر حميري، ابوعمرو عثمان بن سعيد عمري، علي بن جعفر و محمدبن حسن صفّار به چشم مي خورند.

علاوه بر تربيت اين شاگردان، گاهي چنان مشكلات و تنگناهايي براي مسلمانان پيش مي آمد كه جز حضرت عسكري كسي از عهده حل آنها برنمي آمد.

امام در اين گونه مواقع، در پرتو علم امامت، با يك تدبير فوق العاده، بن بست را مي شكست و مشكل را حل مي كرد.
ايجاد شبكه ارتباطي با شيعيان

در زمان امام عسكري(ع) تشيع در مناطق مختلف و شهرهاي متعددي گسترش و شيعيان در نقاط فراواني تمركز يافته بودند. شهرها و مناطقي مانند: كوفه، بغداد، نيشابور، قم، مدائن، خراسان، يمن، ري، آذربايجان، سامرّاء، جرجان و بصره از پايگاه هاي شيعيان به شمار مي رفتند. در ميان اين مناطق، به دلايلي سامرّاء، كوفه، بغداد، قم و نيشابور از اهميت ويژه اي برخوردار بود.

گسترش و پراكندگي مراكز تجمع شيعيان وجود سازمان ارتباطي منظمي را ايجاب مي كرد تا پيوند شيعيان را با حوزه` امامت از يك سو و ارتباط آنان را با همديگر از سوي دوم برقرار سازد و از اين رهگذر آنان را ازنظر ديني و سياسي، رهبري و سازماندهي كند. اين نياز، از زمان امام نهم احساس مي شد و چنان كه در سيره آن حضرت و امام دهم مشهود است، شبكه ارتباطي وكالت و نصب نمايندگان در مناطق گوناگون، به منظور برقراري چنين سيستمي، از آن زمان به اجرا گذاشته مي شد. اين برنامه در زمان امام عسكري(ع) نيز تعقيب گرديد. آن حضرت نمايندگاني از ميان چهره هاي درخشان و شخصيت هاي برجسته` شيعيان، انتخاب و در مناطق متعدد منصوب كرده و با آنان در ارتباط بود و از اين طريق پيروان تشيع را در همه مناطق زيرنظر داشت. از ميان اين نمايندگان، مي توان از «ابراهيم بن عبده»، نماينده امام در «نيشابور» ياد كرد.

علاوه بر شبكه ارتباطي وكالت، امام از طريق اعزام پيك ها نيز با شيعيان و پيروان خود ارتباط برقرار مي ساخت و از اين رهگذر مشكلات آنان را برطرف مي كرد. در اين زمينه به عنوان نمونه، مي توان از فعاليت هاي «ابوالاديان»، يكي از نزديك ترين ياران امام ياد كرد. او نامه ها و پيام هاي امام را به پيروان آن حضرت مي رساند و متقابلا نامه ها، سوال ها، مشكلات، خمس و ديگر وجوه ارسالي شيعيان را دريافت نموده در سامرّاء به محضر امام عسكري مي رساند.

گذشته از پيك ها، امام از طريق مكاتبه نيز با شيعيان ارتباط برقرار مي ساخت و از اين رهگذر آنان را زير چتر هدايت خويش قرار مي داد. نامه اي كه امام به «ابن بابويه» نوشته نمونه اي از اين نامه ها است. از اين گذشته، امام دو نامه به شيعيان قم و آبه (آوه) نوشته است كه متن آنها در كتب معتبر مضبوط است. نامه هاي ديگري نيز به مناسبت هاي ديگر از امام در دست است. براساس روايتي، امام عسكري بامداد روز هشتم ربيع الاول سال 260 ه ، اندكي پيش از رحلت، نامه هاي فراواني به مردم مدينه نوشت.
اقدامات سياسي مخفيانه

امام عسكري (ع) به رغم تمامي محدوديت ها و كنترل هايي كه از طرف دستگاه خلافت به عمل مي آمد، يك سلسله فعاليت هاي سرّي سياسي را رهبري مي كرد كه با گزينش شيوه هاي بسيار ظريف پنهانكاري، از چشم بيدار و مراقب جاسوسان دربار، به دور مي ماند. در اين زمينه نمونه اي را ذكر مي كنيم: «عثمان بن سعيد عمري» كه از نزديك ترين و صميمي ترين ياران امام بود، زير پوشش روغن فروشي فعاليت مي كرد. شيعيان و پيروان حضرت عسكري(ع) اموال و وجوهي را كه مي خواستند به امام تحويل دهند، به او مي رساندند و او آنها را در ظرف ها و مشك هاي روغن قرار داده و به حضور امام مي رساند.
حمايت و پشتيباني مالي از شيعيان

يكي ديگر از موضعگيري هاي امام عسكري(ع) حمايت و پشتيباني مالي از شيعيان، بويژه از ياران خاص و نزديك آن حضرت بود. با يك مطالعه در زندگاني آن حضرت، اين مطلب به خوبي آشكار مي شود كه گاهي برخي از ياران امام، از تنگناي مالي، در محضر امام شكوه مي كردند و حضرت، گرفتاري مالي آنان را برطرف مي ساخت و گاه حتي پيش از آن كه اظهار كنند، امام مشكل آنان را برطرف مي كرد. اين اقدام امام مانع از آن مي شد كه آنان زير فشار مالي، جذب دستگاه حكومت ستمگر عباسي شوند. در اين رابطه مي توان به موردي اشاره كرد.

«ابو هاشم جعفري» مي گويد: از نظر مالي در تنگنا بودم. خواستم وضع خود را طي نامه اي به امام عسكري (ع) بنويسم، ولي خجالت كشيدم و صرفنظر كردم. وقتي كه وارد منزل شدم، امام صد دينار براي من فرستاد و طي نامه اي نوشت: هر وقت احتياج داشتي، خجالت نكش و پروا مكن و از ما بخواه كه به خواست خدا به مقصود خود مي رسي.
تقويت و توجيه سياسي رجال و عناصر مهمّ شيعه

از جالب ترين فعاليت هاي سياسي امام عسكري (ع) تقويت و توجيه سياسي رجال مهم شيعه در برابر فشارها و سختي هاي مبارزات سياسي، در جهت حمايت از آرمان هاي بلند تشيع بود. از آنجا كه شخصيت هاي بزرگ شيعه در فشار بيشتري بودند، امام به تناسب مورد، هريك از آنان را به نحوي دلگرم و راهنمايي مي كرد و روحيه` آنان را بالا مي برد تا ميزان تحمل و صبر و آگاهي آنان در برابر فشارها، تنگناها و فقر و تنگدستي ها فزوني يابد و بتوانند مسؤوليت بزرگ اجتماعي و سياسي و وظايف ديني خود را بخوبي انجام دهند.
آماده سازي شيعيان براي دوران غيبت

از آنجا كه غائب شدن امام و رهبر هر جمعيتي، يك حادثه غيرطبيعي و نامانوس است و باور كردن آن و نيز تحمل مشكلات ناشي از آن براي نوع مردم دشوار مي باشد، پيامبر اسلام و امامان پيشين به تدريج مردم را با اين موضوع آشنا ساخته و افكار را براي پذيرش آن آماده مي كردند.

اين تلاش در عصر امام هادي(ع) و امام عسكري(ع) كه زمان غيبت نزديك مي شد، به صورت محسوس تري به چشم مي خورد. چنان كه در زندگاني امام هادي ديديم، آن حضرت اقدامات خود را نوعاً توسط نمايندگان انجام مي داد و كمتر شخصا با افراد تماس مي گرفت.

اين معنا در زمان امام عسكري (ع) جلوه بيشتري يافت؛ زيرا امام از يك طرف با وجود تأكيد بر تولد حضرت مهدي (ع) او را تنها به شيعيان خاصّ و بسيار نزديك نشان مي داد و از طرف ديگر تماس مستقيم شيعيان با خود آن حضرت روز بروز محدودتر و كمتر مي شد، به طوري كه حتي در خود شهر سامرّاء، به مراجعات و مسائل شيعيان از طريق نامه يا توسط نمايندگان خويش پاسخ مي داد و بدين ترتيب آنان را براي تحمل اوضاع و شرايط و تكاليف عصر غيبت و ارتباط غيرمستقيم با امام آماده مي ساخت و اين همان روشي است كه بعدا امام دوازدهم در زمان غيبت صغري در پيش گرفت و شيعيان را به تدريج براي دوران غيبت كبري آماده ساخت.

***