ادعيه؛ ميراث معنوي امامان عليهم السلام

آنچه از دعاهاي منقول از امامان شيعه به دست ما رسيده است، منبعي مطمئن و غني براي شناخت تعاليم عرفاني و توحيدي امامان معصوم و ذخيره فرهنگي ارزشمندي براي بشريت است.

در كتب سيره و شرح حال امامان، دعاهايي از آن بزرگواران نقل شده است. برخي از عالمان و پژوهشگران نيز به گردآوري اين ادعيه و تدوين «صحيفه»هاي ائمه عليهم السلام پرداخته اند و اين، جدا از «صحيفه سجاديه» است كه ماجرايي ويژه و مستندي خاص دارد.

از سوي مؤسسه «الامام المهدي» ـ در قم، به سرپرستي استاد سيّد محمدباقر ابطحي اصفهاني ـ مجموعه اي شش جلدي تحقيق، تدوين و نشر يافته كه حاوي دعاهاي چهارده معصوم عليهم السلام است. جلد ششم اين مجموعه، دعاهاي امام رضا تا امام مهدي عليهم السلام را در بردارد. بخش خاص به امام يازدهم، عنوان «الصحيفهي العسكريّهي، الجامعهي الادعيهي الحادي عشر من الائمّهي، الامام الحسن بن علي العسكري» را بر پيشاني خود دارد كه حاوي 51 دعاي كوتاه و بلند از آن امام همام است.

در اين نوشته، مروري گذرا به اين ادعيه نوراني داريم، تا از گلگشت در اين بوستان عرفان و معنويت، مشام جان را معطر سازيم و از ميراث معنوي اهل بيت عليهم السلام بيشتر بهره مند گرديم.
نگاهي اجمالي

در آغاز، مروري بر دعاهاي منقول از امام حسن عسكري عليه السلام داريم، تا با دورنمايه، مناسبت ها و جايگاه هاي اين دعاها آشنا شويم:

1. دعاي امام در تسبيح خدا،

2. دعاي او در ستايش خداوند،

3. دعاي او در حمد خدا به خاطر ديدن فرزندش،

4. صلوات او بر پيامبر و يكايك جانشينانش،

5. دعاي او براي درخواست حاجت،

6. دعا براي حاجت طلبي از آستان پروردگار،

7. دعا براي قضاي حوائج پس از نماز،

8. دعا براي طلب روزي و طول عمر،

9. دعا در احتجاب و پناهندگي به حرز الهي،

10. دعا در احتجاب و پناه جويي به خدا،

11. دعا براي حرز و ايمني،

12. دعا در پرهيز از وسوسه هاي شياطين،

13. دعاي مظلوم عليه ظالم،

14. استعاذه از شرّ دشمنان،

15. تعويذ براي درمان تب،

16. تعويذ براي سر درد،

17. دعا براي درمان تب نوبه،

18. دعاي روز سوم شعبان،

19. دعا در ماه رمضان،

20. دعا در تعقيب نماز صبح،

21. دعا هنگام صبح،

22. دعاي صبح و عصر،

23. دعا براي ورود به مسجد،

24. دعاي ديگري براي ورود به مسجد،

25. دعاي قنوت،

26. دعاي ديگري براي قنوت،

27. دعا پس از فراغت از نماز،

28. دعا براي مشكلات در راه سفر،

29. دعا هنگام غذا خوردن،

30. دعا در ذكر حاملان عرش،

31. دعاي توسّل حضرت موسي عليه السلام به محمد و خاندانش عليهم السلام،

32. دعاي ديگر حضرت موسي عليه السلام،

33 ـ 37. دعاهاي ديگر توسل حضرت موسي عليه السلام به پيامبر و عترت او عليهم السلام،

38. دعاي او در مناجات اميرمؤمنان عليه السلام،

39 ـ 49. دعاهاي او درباره اشخاص گوناگون همچون: اسحاق بن اسماعيل، اشجع، عيسي بن صبيح و محمد بن علي بن ابراهيم، (و ده جمله كوتاه دعايي)،

50. دعا براي ساعت يازدهم روز،

51. دعا براي توسل به امام عسكري عليه السلام در ساعت يازده.

همچنان كه اشاره شد، تعدادي از اين دعاها كوتاه و يك سطري است، بخشي نيز بلند و چند صفحه اي و برخي هم متوسط. ناگفته نماند كه بعضي از اين دعاها، از ائمه عليهم السلام ديگر هم نقل شده است؛ لذا محقق گرامي كتاب، با اشاره به اين كه اين دعا در دعاهاي امام علي يا امام صادق عليهماالسلام و... گذشت، از آوردن دوباره آن پرهيز كرده و تنها جملات نخست دعا را آورده است.
مضامين ادعيه

همان گونه كه از عنوان مناسبت بعضي دعاها برمي آيد، مفاهيم آنها درباره حمد و ثناي پروردگار، صلوات و درود بر خاندان رسالت، پناه جويي به درگاه خداوند قادر متعال از شر دشمنان، كيد حاسدان، آفات، امراض، دردها و مشكلات است. آنچه هم كه در اوقات خاصي همچون: روز ميلاد سيّدالشهدا عليه السلام و ماه رمضان و هنگام غذا خوردن است، اهميت اين روزها و مناسبت ها و عمل ها و شناخت نعمت هاي پروردگار و توفيق خواهي براي اداي شكر آنهاست.

در دعاهاي مربوط به اشخاص نيز، در نامه ها و توقيعاتي كه براي اصحاب خويش و نويسندگان عريضه پاسخ مي داده، دعاي خيري به تناسب هر شخص، درباره آنان ذكر كرده كه گوياي عنايت خاص حضرت به دوستداران اهل بيت عليهم السلام و مرتبطان با خط ولايت است.

از دعاهايي كه اشاره شد، دعاهاي شماره 4، 6، 7، 18، 21، 25 و 51، به دليل مفصل تر بودن و مضامين بيشتر، درخور توجه ويژه است.
درنگي در آستان سه دعا

براي ژرف نگري در مفاهيم ادعيه حضرت عسكري عليه السلام درنگي متأمّلانه در آستان سه دعا داريم، تا با حقايقي از زبان آن حضرت آشنا شويم:

1. صلوات بر پيامبر و جانشينانش (دعاي چهارم)

عبدالله بن محمد بن عابد مي گويد:

در سامرّا در خانه حضرت ابامحمد عسكري عليه السلام به ديدارش رفتم، سال 255 هجري بود. از او خواستم صلوات بر پيامبر و اوصياي آن حضرت را بر من ديكته كند تا بنويسم. كاغذ بسيار هم با خودم برده بودم. حضرت، بي آن كه از روي نوشته اي املاء كند، بر من ديكته كرد و فرمود: بنويس...

اين صلوات ها نخست با درود بر خاتم پيامبران شروع شده، سپس بر اميرمؤمنان، بر حضرت فاطمه زهرا، امام حسن و امام حسين، آنگاه بر يكايك امامان عليهم السلام و درباره هر كدام، صلواتي خاص با عبارات و اوصافي ويژه آمده است كه اشاره به ابعاد شخصيت و فضايل و مناقب هر يك از آن زبدگان عالم آفرينش دارد.

در صلوات بر پيامبر، از آن حضرت با اوصافي همچون: حامل وحي، مبلغ رسالات الهي، معلم كتاب خدا، بر پا دارنده نماز و زكات و دعوتگر به دين حق ياد مي كند و از آمرزش الهي در سايه توسل به آن حضرت سخن مي گويد، كه مظهر رحمت الهي و جلوه بت شكني و طاغوت ستيزي است و آيين او را برترين اديان برمي شمارد.

در صلوات بر علي بن ابي طالب عليه السلام، او را به عنوان برادر، جانشين و امانت دار علم و راز رسول خدا، زبان گوياي حكمت نبوي، غم زدا از چهره پيامبر و درهم كوبنده كافران و فاجران معرفي مي كند و بر دوستان و مواليان او دعا و بر دشمنان و معاندانش نفرين مي فرستد.

در صلوات بر حضرت زهرا عليهاالسلام از مقامات والا، برگزيدگي، مظلوميت، محروم شدنش از حق و جايگاهش نزد خدا و رسول سخن مي گويد. همچنين درباره يكايك امامان عليهم السلام .

راوي مي گويد:

آن حضرت همين طور مي گفت و من مي نوشتم، تا پس از امام هادي عليه السلام به خودش رسيد و توقف كرد. از او علتش را پرسيدم، فرمود: اگر نبود كه اين، ديني است كه خداوند فرمانمان داده كه ادا كنيم و به اهلش برسانيم، دوست داشتم درباره خود نگويم، ليكن دين است. بنويس.

آنگاه صلوات بر خود و سپس بر امام زمان عليه السلام را بيان مي كند كه صلوات بر امام عصر طولاني تر از صلوات ديگران است. در فرازي از آن چنين آمده است:

«خداوندا! عدالت را با او آشكار ساز، او را با ياري خود تأييد كن، ياورانش را ياور باش و دشمنانش را خوار گردان. به سبب او جباران كفر را در هم شكن و به وسيله او كافران و منافقان و همه ملحدان را نابود ساز، هر جا كه باشند، در خاوران و باختران، در خشكي و دريا، در دشت و كوهستان. و با وجود او زمين را پر از عدالت كن و دين پيامبرت را غالب و چيره گردان.»

2. دعاي قضاي حوائج ( دعاي ششم )

حِمْيَري نقل مي كند:

خدمت آن حضرت بودم، نامه اي از زندان به دست امام عسكري عليه السلام رسيد كه يكي از هواداران حضرت نوشته بود و از سنگيني كُنْد و زنجير و بدرفتاري حكومت و پريشان حالي خود شكوه كرده بود. امام عسكري عليه السلام ضمن دعوت او به صبر و مقاومت و آزمايش دانستن اين گونه مصائب و يادآوري پاداش هاي الهي آن، دستور داد كه عريضه اي به خداوند بنويسد و آن را به حرم امام حسين عليه السلام بفرستد و آن را در آن محل شريف به خداوند عرضه دارد. متن آن عريضه و شكوائيه به درگاه خدا چنين باشد: «الي الله الملك الدّيّان...»)1(

در اين دعا، ضمن ستايش هاي بلندي كه از مقام رُبوبي شده، از رنج و گرفتاري خويش و پناه جويي به درگاه الهي و استغاثه به حضرت پروردگار سخن گفته است. در بخشي از اين دعا، ادعا نامه اي بر ضد حكومت جباران و ستمگران است. و اين كه آنان در زمين، سلطه يافته و دينداران را به بازيچه گرفته اند و اموال عمومي و بيت المال مسلمين را صرف عياشي، موسيقي و مُطربي مي كنند و صاحبان حق را از حقوقشان محروم مي سازند و با سلطه جبارانه خويش، ذليلان الهي را عزت مي بخشند و عزيزان خدايي را خوار مي سازند و در پشت درهاي بسته، حجاب ها و دربان ها، خود را از دسترس نيازمندان دور نگه مي دارند تا خيرشان به كسي نرسد... «انّه قد علا الجبابرهيُ في ارضك و ظَهَروا في بلادك...»

در ادامه، حاجات خود را از خدا مي خواهد و خواستار رهايي و نجات است و تنها تكيه گاهش را هم خدا مي داند كه اميد هر محروم و بي پناه است. همچنين درودهاي بلندي بر پيامبر اكرم و خاندان او و برخي خواسته هاي ديگر بيان شده است.

اين دعا و شكوائيه ـ كه آموزش امام عسكري عليه السلام به يك زنداني سياسي علوي در عصر طواغيت عباسي است ـ به نوعي، كيفرخواست عليه حكام جائر است كه از دين و مسلماني، نامش را يدك مي كشند و به بدترين شيوه هاي ظالمانه و غير اسلامي، بر امت مسلمان حكم مي رانند و پاكان و حق طلبان را به بند مي كشند.

3. دعاي قنوت (دعاي 25)

اين دعا، بُعد سياسي قوي تري دارد. گروهي از مردم قم در سامرّا خدمت آن حضرت مي رسند و از بدرفتاري و ستم هاي «موسي بن بُغا»، كه حاكم بر آنان بوده است، گلايه و شكايت مي كنند. امام حسن عسكري عليه السلام به آن مظلومان يادآور مي شود كه از «سلاح دعا» بهره بگيرند و در قنوت هاي نمازشان اين دعا را بخوانند: «الحمدلله شكرا لنعمائه و استدعاءً لِمزيده...»)2(

دو خط روشن و برجسته در كليت اين دعاي مبسوط و ژرف، ديده مي شود: يكي، خط نفرين بر ستمكاران و غاصبان و ديگري، خط دعا براي عدالت گستران و حق طلبان.

مثل هر دعاي ديگر، آغاز آن با حمد و ثناي الهي و برشمردن نعمت هاي او و درود بر پيامبر خاتم و خاندان اوست. سپس ورود به عرصه نياز خواهي، حاجت گستري، درد دل و مناجات با پروردگار. آنگاه شكايت به درگاه خدا از سلطه نااهلان و گسترش ظلم و انحراف و حكومتِ آنان كه نه امين بر دين و نه مورد اعتماد بر دنيا و اموال اند، حكومت حقه اهل بيت را غاصبانه تصرف كرده اند و آن را دست به دست مي گردانند و در بيت المال، به دلخواه عمل و مصرف مي كنند و با حق محرومان، يتيمان و بيوه زنان، آلات و ابزار موسيقي و لهو و لعب و عياشي مي خرند و اهل ذمّه را بر مسلمانان مسلط ساخته اند و كارها را به دست فاجرانِ بي دين و بي رحم سپرده اند و هر چه مي خواهند، مي كنند و هر حريمي را مي شكنند.

در ادامه، از خداوند مي خواهد كه شوكت و عظمتشان را بشكند، پرچمشان را سرنگون و كاخ هايشان را ويران سازد، خورشيدشان را تيره و يادشان را محو كند و با سنگ حق، مغز آنان را متلاشي كند و رعب و وحشت بر دل هايشان افكند و نسل آنان را براندازد و وحدتشان را از هم بپاشد و شرمسار، سرشكسته، خوار و رسوا گرداند.

در فصل دوم اين دعاي بلند، درخواست امام آن است كه حق و عدل، آشكار و رايج گردد و در سايه عدالت و داد، دل ها زنده، افكار منسجم، حدود الهي برپا، گرسنگان و محرومان سير و كامياب گردند. درخواست اين كه ما در دولت حق و عدل، تلاشگر و عدالت گستر و حق محور باشيم و پناه و مأمني براي پيروان دين خدا گرديم.

سپس از هر كس كه دعوتگر به حق و منادي عدالت و پناه مظلومان و سدي در مقابل تبهكاران و جانيان باشد، به نيكي ياد كرده و در حقشان دعا مي كند و نصرت، غلبه و شوكت آنان را از خدا مي طلبد كه تنها و تنها براي خدا و اداي وظيفه، هر سختي را تحمل مي كنند و رنج سفر وغربت و دوري از خانواده را براي اجراي احكام الهي تحمل مي كنند و مردم را به «توحيد ناب» در فكر و عمل فرامي خوانند و قيام به امر الهي دارند.

طبعا نمونه اعلا و فرد شاخص اين گونه حق طلبي و عدالت گستري، حكومت حقه حضرت مهدي عليه السلام است كه نويد آن داده شده و خود حضرت عسكري و پيروان او هم چشم به راه ظهور آن سپيده روشن ايمان بودند.

دعا، بسيار عالي و بلند، داراي نكات عرفاني ژرف و اشارات لطيف است كه شرح و بسط آن در اين مختصر نمي گنجد.

امام عسكري عليه السلام در پايان، از خداوند مي طلبد كه در سايه حكومت مردان خالص و بندگان صالح، همه آفاق، سرشار از عدالت و رحمت باشد و خداوند، درجات والا و پاداش هاي عظيم به آنان عطا كند.

اين، نگاهي گذرا به سه دعا از ادعيه نوراني امام حسن عسكري عليه السلام بود. باشد كه از مكتب عرفاني معصومان عليهم السلام درس عبادت و نيايش بياموزيم و در زندگي، گام جاي گام آنان نهيم.