امام حسن عسكري عليه السلاميازدهمين پيشواي شيعيان، و پدر بزرگوار حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف، در سال 232هـ /845م چشم به جهان گشود، پدر بزرگوارش امام دهم حضرت هادي عليه السلامو مادرش، بانوي پارسا و شايسته «حديث» يا «حديثه»[1] و در برخي منابع نامش را «سوسن»[2] و «عسفان»[3] ياد كردهاند.

از مشهورترين القاب امام عسكري عليه السلامميتوان به «الصّامت»، «الهادي»، «الرّفيق»، «الزّكي»، «النقي» و «الخالص» اشاره كرد.[4] «ابن الرضا» لقبي است كه امام جواد عليه السلامو امام عسكري عليه السلامهر دو به آن شهرت يافتهاند.[5]

امام عسكري عليه السلامقريب به 6 سال امامت مسلمين را عهدهدار بودند و در طول اين مدت نسبت به هدايت مردم و حفظ جان امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف زحمات زيادي را متحمل شدند.

حاكمان دوران امام عسكري عليه السلامكه بيشترين فشار را به حضرت وارد ميكردند، عبارتند از:

1- المعتزّ بالله (252-225هـ ) 2- المهتدي بالله (255-256هـ ) 3- المعتمد بالله (256-279هـ )

امام عليه السلامدر اين دوران به صورت پنهاني و با اجراي اصل «تقيه»، با سيستم سازمان وكالت امور شيعيان را دنبال ميفرمودند.

امام عسكري عليه السلام، در سال 243هـ با فشار متوكل عباسي به سامراء منتقل شد[6] ، چون تصوّر عباسيان اين بود كه ممكن است امامان، همانند ساير علويان، با داشتن هواداراني چند دست به قيام بزنند. لذا حضور آنها در مركز خلافت، مانع از چنين اقدامي ميشود.

اقامت طولاني امام عسكري عليه السلامدر سامراء جز نوعي بازداشت از طرف خليفه قابل توجيه نيست؛ به طوري كه حضرت مجبور بودند هر دوشنبه و پنجشنبه به دارالخلافه رفته و حضور خود را اعلام نمايد[7] از طرفي هم تنها پيروان و شيعيان خاص ميتوانستند با آن حضرت ارتباط داشته باشند.[8]

امام عسكري عليه السلاماگر چه بسيار جوان و تحت مراقبت جاسوسان و عاملان خليفه بود ولي به دليل موقعيت بلند علمي و اخلاقي شهرت فراواني پيدا كرده بودند، حتي روزهايي كه حضرت به مقر خلافت ميرفت، در طول مسير حضرت، كه مملو از مردم و بسيار شلوغ بود، مردم به احترام ساكت ميشدند و جمعيت با شور و شعف بسيار به امام عليه السلاماظهار ارادت ميكردند.[9]

اوضاع سياسي، اجتماعي عصر امام عسكري عليه السلام

در اين زمان شيعيان به صورت يك قدرت عظيم در عراق مطرح بود و علناً با حاكمان عباسي مخالفت ميكردند و حاكمان عباسي نيز، توجه و فشار خود را معطوف امامان عليهم السلام شيعه و پيروان آنان كرده بودند. از يك سو عباسيان ميدانستند كه مهدي موعود عجل الله تعالي فرجه الشريف در نسل امام عسكري عليه السلامخواهد بود لذا با گسترش جاسوسان خود مراقب وضع زندگي امام عليه السلامبودند؛ حتي در زمان معتز امام عليه السلامبازداشت و روانه زندان شده بود و به «سعيد حاجب» مأموريت داده بود تا امام عليه السلامرا به سوي كوفه ببرد و در بين راه حضرت را به شهادت برساند ولي پس از سه روز همراهان وي، خود او را به هلاكت رساندند.[10] «مهتدي» هم تصميم به قتل امام عليه السلامگرفت ولي موفق به اجراي آن نشد.

از سوي ديگر، امام عسكري عليه السلامبايد زمينه را براي امامت فرزندش و آمادگي مردم براي ورود به عصر غيبت را فراهم ميكردند، كه با فشار و محدوديتهاي حاكمان عباسي كار بسيار دشواري بود البته اين زمينه سازي از قبل توسط امامان گذشته انجام گرفته بود ولي در زمان امام عسكري عليه السلامجلوه بيشتري مييافت زيرا امام عليه السلامبا وجود تأكيد بر تولد حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف، او را تنها به شيعيان و مريدان خاص نشان داده بود و تماس مستقيم شيعيان، با خود آن حضرت، روز به روز محدودتر و كمتر ميشد.

بخشي از فعاليتهاي امام حسن عسكري عليه السلام

1. رسالهها و نامه ها

رسالهها و نامه هايي از امام حسن عسكري عليه السلامدر تاريخ ثبت شده است كه آنها را براي شيعيان، برخي مناطق شيعه نشين، يا افراد عادي فرستاده اند حتي زماني كه در حصر عباسيان بودندو در نامهها ضمن اشاره به معارف ديني و لزوم انجام احكام الهي، بسياري از مسائل لازم و ضروري را يادآوري يا بر انجام برخي كارها پافشاري كرده اند كه براي نمونه، ميتوان از نامه امام عسكري عليه السلامبه علي بن حسين بابويه اشاره نمود كه امام در اين نامه براي ايشان دعا نمودند و خداوند دعاي ايشان را مستجاب نموده و شيخ صدوق را به او عطا كرده است.[11]

2. تأسيس حوزه علميه

يكي از دغدغههاي اصلي امامان شيعه حفظ شيعان و تربيت نيرو بوده است امام عسكري عليه السلامبا تأسيس مركز علمي در پي تربيت نيرو بر آمده و شاگردان والامقام و ارجمندي تحويل جامعه داده اند مانند احمد بن اسحاق قمي، عثمان بن سعيد عمري، حسين بن روح (هر دو از نواب اربعه امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف) عبدا... بن جعفر حميري مؤلف كتاب الغيبه و الحيره از كارگزاران نواب اول ودوم بوده است.

البته هدف امام عسكري عجل الله تعالي فرجه الشريف ضمن تشويق نشر دهندگان و نگهبانان فرهنگ اهل بيت عليه السلام، آنان را به مناطق مختلف شيعه نشين اعزام كرده تا ضمن پاسخ گو بودن به شبهات، ارتباط با شيعيان را حفظ نمايند.

3. مبارزه با انحرافات و شبهات

بخشي از فعاليتهاي علمي امام حسن عسكري عليه السلاممربوط به موضعگيريهاي قاطع ايشان در برابر انديشههاي انحرافي صوفيان، واقفه، مفوضه و... بود كه حضرت با صراحت موضع گرفته و ضمن باطل و دروغ دانستن آنان شيعيان را از انحراف حفظ مينمودند و مناظره با كساني كه عقائد باطل داشتند و مردم را دچار شك و ترديد مينمودند؛ مانند مقابله با راهب نصراني ومناظره و گفتمان با فيلسوف معروف عراقي بنام يعقوب بن اسحاق كندي.[12]