صحيفه عسكريّه نگاهي به دعاهاي امام(ع)


ادعيه؛ ميراث معنوي امامان عليهمالسلام

آنچه از دعاهاي منقول از امامان شيعه به دست ما رسيده است، منبعي مطمئن و غني براي شناخت تعاليم عرفاني و توحيدي امامان معصوم و ذخيره فرهنگي ارزشمندي براي بشريّت است.

در كتب سيره و شرح حال امامان، دعاهايي از آن بزرگواران نقل شده است. برخي از عالمان و پژوهشگران نيز به گردآوري اين ادعيه و تدوين «صحيفه»هاي ائمّه عليهمالسلام پرداختهاند و اين، جدا از «صحيفه سجّاديّه» است كه ماجرايي ويژه و مستندي خاص دارد.

از سوي مؤسّسه «الامام المهدي» ـ در قم، به سرپرستي استاد سيّد محمّدباقر ابطحي اصفهاني ـ مجموعهاي شش جلدي تحقيق، تدوين و نشر يافته كه حاوي دعاهاي چهارده معصوم عليهمالسلام است. جلد ششم اين مجموعه، دعاهاي امام رضاتا امام مهدي عليهمالسلام را در بردارد. بخش خاصّ به امام يازدهم، عنوان «الصّحيفه العسكريّه، الجامعه الادعيه الحادي عشر من الائمّه، الامام الحسن بن عليّ العسكري» را بر پيشاني خود دارد كه حاوي 51 دعاي كوتاه و بلند از آن امام همام است.

در اين نوشته، مروري گذرا به اين ادعيه نوراني داريم، تا از گلگشت در اين بوستان عرفان و معنويّت، مشام جان را معطّر سازيم و از ميراث معنوي اهل بيت عليهمالسلام بيشتر بهرهمند گرديم.

نگاهي اجمالي

در آغاز، مروري بر دعاهاي منقول از امام حسن عسكري عليهالسلام داريم، تا با دورنمايه، مناسبتها و جايگاههاي اين دعاها آشنا شويم:

1. دعاي امام در تسبيح خدا

2. دعاي او در ستايش خداوند

3. دعاي او در حمد خدا به خاطر ديدن فرزندش

4. صلوات او بر پيامبر و يكايك جانشينانش

5. دعاي او براي درخواست حاجت

6. دعا براي حاجتطلبي از آستان پروردگار

7. دعا براي قضاي حوائج پس از نماز

8. دعا براي طلب روزي و طول عمر

9. دعا در احتجاب و پناهندگي به حرز الهي

10. دعا در احتجاب و پناه جويي به خدا

11. دعا براي حرز و ايمني

12. دعا در پرهيز از وسوسههاي شياطين

13. دعاي مظلوم عليه ظالم

14. استعاذه از شرّ دشمنان،

15. تعويذ براي درمان تب،

16. تعويذ براي سر درد

17. دعا براي درمان تب نوبه

18. دعاي روز سوم شعبان

19. دعا در ماه رمضان

20. دعا در تعقيب نماز صبح

21. دعا هنگام صبح

22. دعاي صبح و عصر

23. دعا براي ورود به مسجد

24. دعاي ديگري براي ورود به مسجد

25. دعاي قنوت

26. دعاي ديگري براي قنوت

27. دعا پس از فراغت از نماز

28. دعا براي مشكلات در راه سفر

29. دعا هنگام غذا خوردن

30. دعا در ذكر حاملان عرش

31. دعاي توسّل حضرت موسي عليهالسلام به محمد و خاندانش عليهمالسلام

32. دعاي ديگر حضرت موسي عليهالسلام ،

33 ـ 37. دعاهاي ديگر توسّل حضرت موسي عليهالسلام به پيامبر و عترت او عليهمالسلام ،

38. دعاي او در مناجات اميرمؤمنان عليهالسلام ،

39 ـ 49. دعاهاي او درباره اشخاص گوناگون همچون: اسحاق بن اسماعيل، اشجع، عيسي بن صبيح و محمد بن علي بن ابراهيم، (و ده جمله كوتاه دعايي)،

50. دعا براي ساعت يازدهم روز،

51. دعا براي توسّل به امام عسكري عليهالسلام در ساعت يازده.

همچنان كه اشاره شد، تعدادي از اين دعاها كوتاه و يك سطري است، بخشي نيز بلند و چند صفحهاي و برخي هم متوسّط.

ناگفته نماند كه بعضي از اين دعاها، از ائمّه عليهمالسلام ديگر هم نقل شده است؛ لذا محقّق گرامي كتاب، با اشاره به اينكه اين دعا در دعاهاي امام علييا امام صادق عليهماالسلام و... گذشت، از آوردن دوباره آن پرهيز كرده و تنها جملات نخست دعا را آورده است.

مضامين ادعيه

همان گونه كه از عنوان مناسبت بعضي دعاها برميآيد، مفاهيم آنها درباره حمد و ثناي پروردگار، صلوات و درود بر خاندان رسالت، پناه جويي به درگاه خداوند قادر متعال از شرّ دشمنان، كيد حاسدان، آفات، امراض، دردها و مشكلات است. آنچه هم كه در اوقات خاصّي همچون: روز ميلاد سيّدالشّهداء عليهالسلام و ماه رمضان و هنگام غذاخوردن است، اهميّت اين روزها و مناسبتها و عملها و شناخت نعمتهاي پروردگار و توفيق خواهي براي اداي شكر آنهاست.

در دعاهاي مربوط به اشخاص نيز، در نامهها و توقيعاتي كه براي اصحاب خويش و نويسندگان عريضه پاسخ ميداده، دعاي خيري به تناسب هر شخص، درباره آنان ذكر كرده كه گوياي عنايت خاصّ حضرت به دوستداران اهل بيت عليهمالسلام و مرتبطان با خطّ ولايت است.

از دعاهايي كه اشاره شد، دعاهاي شماره 4، 6، 7، 18، 21، 25 و 51، به دليل مفصّلتر بودن و مضامين بيشتر، درخور توجّه ويژه است.

درنگي در آستان سه دعا

براي ژرف نگري در مفاهيم ادعيه حضرت عسكري عليهالسلام درنگي متأمّلانه در آستان سه دعا داريم، تا با حقايقي از زبان آن حضرت آشنا شويم:

1. صلوات بر پيامبر و جانشينانش (دعاي چهارم)

عبداللّه بن محمّد بن عابد ميگويد:

در سامرّا در خانه حضرت ابامحمّد عسكري عليهالسلام به ديدارش رفتم، سال 255 هجري بود. از اوخواستم صلوات بر پيامبر و اوصياي آن حضرت را بر من ديكته كند تا بنويسم. كاغذ بسيار هم با خودم برده بودم. حضرت، بيآنكه از روي نوشتهاي املاء كند، بر من ديكته كرد و فرمود: بنويس...

اين صلواتها نخست با درود بر خاتم پيامبران شروع شده، سپس براميرمؤمنان، بر حضرت فاطمه زهرا، امام حسن و امام حسين، آنگاه بر يكايك امامان عليهمالسلام و درباره هر كدام، صلواتي خاص با عبارات و اوصافي ويژه آمده است كه اشاره به ابعاد شخصيت و فضايل و مناقب هر يك از آن زبدگان عالم آفرينش دارد.

در صلوات بر پيامبر، از آن حضرت با اوصافي همچون: حامل وحي، مبلّغ رسالات الهي، معلّم كتاب خدا، بر پادارنده نماز و زكات و دعوتگر به دين حق ياد ميكند و از آمرزش الهي در سايه توسّل به آن حضرت سخن ميگويد، كه مظهر رحمت الهي و جلوه بتشكني و طاغوت ستيزي است و آيين او را برترين اديان برميشمارد.

در صلوات بر عليّ بن ابي طالب عليهالسلام ،او را به عنوان برادر، جانشين و امانت دار علم و راز رسول خدا، زبان گوياي حكمت نبوي، غمزدا از چهره پيامبر و درهم كوبنده كافران و فاجران معرّفي ميكند و بر دوستان و مواليان او دعا و بر دشمنان و معاندانش نفرين ميفرستد.

در صلوات بر حضرت زهرا عليهاالسلام از مقامات والا، برگزيدگي، مظلوميّت، محروم شدنش از حق و جايگاهش نزد خدا و رسول سخن ميگويد. همچنين درباره يكايك امامان عليهمالسلام .

راوي ميگويد:

آن حضرت همين طور ميگفت و مينوشتم، تا پس از امامهادي عليهالسلام به خودش رسيد و توقّف كرد. از او علّتش را پرسيدم، فرمود: اگر نبود كه اين، ديني است كه خداوند فرمانمان داده كه ادا كنيم و به اهلش برسانيم، دوست داشتم درباره خود نگويم، ليكن دين است. بنويس.

آنگاه صلوات بر خود و سپس بر امامزمان عليهالسلام را بيان ميكند كه صلوات بر امام عصر طولانيتر از صلوات ديگران است. در فرازي از آن چنين آمده است:

«خداوندا! عدالت را با او آشكار ساز، او را با ياري خود تأييد كن، ياورانش را ياور باش و دشمنانش را خوارگردان. به سبب او جبّاران كفر را در هم شكن و به وسيله او كافران و منافقان و همه ملحدان را نابود ساز، هر جا كه باشند، در خاوران و باختران، در خشكي و دريا، در دشت و كوهستان. و با وجود او زمين را پر از عدالت كن و دين پيامبرت را غالب و چيره گردان».

2. دعاي قضاي حوائج (دعاي ششم)

حِمْيَري نقل ميكند:

خدمت آن حضرت بودم، نامهاي از زندان به دست امامعسكري عليهالسلام رسيد كه يكي از هواداران حضرت نوشته بود و از سنگيني كُنْد و زنجير و بد رفتاري حكومت و پريشان حالي خود شكوه كرده بود. امام عسكري عليهالسلام ضمن دعوت او به صبر و مقاومت و آزمايش دانستن اينگونه مصائب و يادآوري پاداشهاي الهي آن، دستور داد كه عريضهاي به خداوند بنويسد و آن را به حرم امام حسين عليهالسلام بفرستد و آن را در آن محلّ شريف به خداوند عرضه دارد. متن آن عريضه و شكوائيّه به درگاه خدا چنين باشد: «الي اللّه الملك الدّيّان...»1

در اين دعا، ضمن ستايشهاي بلندي كه از مقام رُبوبي شده، از رنج و گرفتاري خويش و پناه جويي به درگاه الهي و استغاثه به حضرت پروردگار سخن گفته است. در بخشي از اين دعا، ادّعا نامهاي بر ضدّ حكومت جبّاران و ستمگران است. و اينكه آنان در زمين، سلطه يافته و دينداران را به بازيچه گرفتهاند و اموال عمومي و بيت المال مسلمين را صرف عيّاشي، موسيقي و مُطربي ميكنند و صاحبان حق را از حقوقشان محروم ميسازند و با سلطه جبّارانه خويش، ذليلان الهي را عزّت ميبخشند و عزيزان خدايي را خوار ميسازند و در پشت درهاي بسته، حجابها و دربانها، خود را از دسترس نيازمندان دور نگه ميدارند تا خيرشان به كسي نرسد... «انّه قد علا الجبابرهُ في ارضك و ظَهَروا في بلادك...»

در ادامه، حاجات خود را از خدا ميخواهد و خواستار رهايي و نجات است و تنها تكيهگاهش را هم خدا ميداند كه اميد هر محروم و بي پناه است. همچنين درودهاي بلندي بر پيامبر اكرم و خاندان او و برخي خواستههاي ديگر بيان شده است.

اين دعا و شكوائيّه ـ كه آموزش امامعسكري عليهالسلام به يك زنداني سياسي علوي در عصر طواغيت عبّاسي است ـ به نوعي، كيفرخواست عليه حكّام جائر است كه از دين و مسلماني، نامش را يدك ميكشند و به بدترين شيوههاي ظالمانه و غير اسلامي، بر امّت مسلمان حكم ميرانند و پاكان و حقطلبان را به بند ميكشند.

3. دعاي قنوت (دعاي 25)

اين دعا، بُعد سياسي قويتري دارد. گروهي از مردم قم در سامرّا خدمت آن حضرت ميرسند و از بد رفتاري و ستمهاي «موسي بن بُغا»، كه حاكم بر آنان بوده است، گلايه و شكايت ميكنند. امام حسن عسكري عليهالسلام به آن مظلومان يادآور ميشود كه از «سلاح دعا» بهره بگيرند و در قنوتهاي نمازشان اين دعا را بخوانند:

«الحمدللّه شكرا لنعمائه و استدعاءً لِمزيده...» 2

دو خطّ روشن و برجسته در كلّيت اين دعاي مبسوط و ژرف، ديده مي شود: يكي، خطّ نفرين بر ستمكاران و غاصبان و ديگري، خطّ دعا براي عدالت گستران و حق طلبان.

مثل هر دعاي ديگر، آغاز آن با حمد و ثناي الهي و برشمردن نعمتهاي او و درود بر پيامبر خاتم و خاندان اوست. سپس ورود به عرصه نياز خواهي، حاجت گستري، درددل و مناجات با پروردگار. آنگاه شكايت به درگاه خدا از سلطه نا اهلان و گسترش ظلم و انحراف و حكومتِ آنان كه نه امين بر دين و نه مورد اعتماد بر دنيا و اموالاند، حكومت حقّه اهل بيت را غاصبانه تصرّف كردهاند و آن را دست به دست ميگردانند و در بيتالمال، به دلخواه عمل و مصرف ميكنند و با حقّ محرومان، يتيمان و بيوه زنان، آلات و ابزار موسيقي و لهو و لعب و عيّاشي ميخرند و اهل ذمّه را بر مسلمانان مسلّط ساختهاند و كارها را به دست فاجرانِ بيدين و بي رحم سپردهاند و هر چه ميخواهند، ميكنند و هر حريمي را ميشكنند.

در ادامه، از خداوند ميخواهد كه شوكت و عظمتشان را بشكند، پرچمشان را سرنگون و كاخ هايشان را ويران سازد، خورشيدشان را تيره و يادشان را محو كند و با سنگ حق، مغز آنان را متلاشي كند و رعب و وحشت بر دلهايشان افكند و نسل آنان را براندازد و وحدتشان را از هم بپاشد و شرمسار، سرشكسته، خوار و رسوا گرداند.

در فصل دوم اين دعاي بلند، درخواست امام آن است كه حقّ و عدل، آشكار و رايج گردد و در سايه عدالت و داد، دلها زنده، افكار منسجم، حدود الهي برپا، گرسنگان و محرومان سير و كامياب گردند. درخواست اينكه ما در دولت حق و عدل، تلاشگر و عدالت گستر و حقّ محور باشيم و پناه و مأمني براي پيروان دين خدا گرديم.

سپس از هر كس كه دعوتگر به حق و منادي عدالت و پناه مظلومان و سدّي در مقابل تبهكاران و جانيان باشد، به نيكي ياد كرده و در حقّشان دعا ميكند و نصرت، غلبه و شوكت آنان را از خدا ميطلبد كه تنها و تنها براي خدا و اداي وظيفه، هر سختي را تحمّل ميكنند و رنج سفر وغربت و دوري از خانواده را براي اجراي احكام الهي تحمّل ميكنند و مردم را به «توحيد ناب» در فكر و عمل فراميخوانند و قيام به امر الهي دارند.

طبعا نمونه اعلا و فرد شاخص اينگونه حقطلبي و عدالت گستري، حكومت حقّه حضرت مهدي عليهالسلام است كه نويد آن داده شده و خود حضرت عسكري و پيروان او هم چشم به راه ظهور آن سپيده روشن ايمان بودند.

دعا، بسيار عالي و بلند، داراي نكات عرفاني ژرف و اشارات لطيف است كه شرح و بسط آن در اين مختصر نميگنجد.

امام عسكري عليهالسلام در پايان، از خداوند ميطلبد كه در سايه حكومت مردان خالص و بندگان صالح، همه آفاق، سرشار از عدالت و رحمت باشد و خداوند، درجات والا و پاداشهاي عظيم به آنان عطا كند.

اين، نگاهي گذرا به سه دعا از ادعيه نوراني امام حسن عسكري عليهالسلام بود. باشد كه از مكتب عرفاني معصومان عليهمالسلام درس عبادت و نيايش بياموزيم و در زندگي، گام جاي گام آنان نهيم.

***

1. متن اين دعا در بحارالانوار (ج 99، ص 238، ح 5) نيز آمده است.

2. و نيز ر.ك: همان، ج 82، ص 229؛ حياه الامام