تفسير امام حسن عسكري (عليه السلام)، منسوب به آن حضرت بوده كه به دلايلي برخي اين انتساب را قطعي نمي دانند.[1] در اين تفسير، سوره هاي «فاتحة الكتاب» (حمد) و «بقره» تا آيه 282 به صورت روايي تفسير شده است كه در اصطلاح علوم قرآني به آن تفسير «مأثور» گفته مي شود.[2]
به هر حال، خلاصه اي از تفسير امام حسن عسكري (عليه السلام) از آيه «اَلْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِين» چنين است:
«الْحَمْدُ لِلَّهِ »، يعني اين كه خداوند، برخي از نعمت هايي را كه به بندگانش ارزاني داشته، اجمالاً به آنها معرّفي كرده است؛ و اين از آن رو است كه بندگان به شناسائي همه آنان به صورت تفصيلي قادر نيستند؛ زيرا نعمت هاي او بيش از آن است كه به شماره درآيد و شناخته شود! از اين جهت به آنان فرمود: بگوئيد: «الْحَمْدُ لِلَّهِ ».[3]
در ادامه، آن حضرت در تفسير و توضيح «رَبِّ الْعالَمِينَ»، به اين نكات اشاره مي فرمايد:
1. پروردگار جهانيان، به همه مخلوقات روزي عطا مي كند، آنان را در كنف حمايتش نگهدار است، بر آنها احاطه دارد، بر اساس مصلحتش همه را تدبير مي كند، و او، به بندگانش، حقيقتاً رأفت و رحمت دارد.[4]
2. روزي تمام مخلوقات، معلوم و تقسيم شده است. فرزند آدم، به هر روش و آئيني كه مي خواهد در دنيا رفتار نمايد و در هر حال و موقعيّتي كه باشد، روزي به او مي رسد. بين بني آدم و روزي او، پرده و مانعي است؛ در حالي كه روزي، طالب و جوياي او است، تا آنجا كه اگر كسي در طلب روزيش درنگي نمايد، روزيش در جست و جوي او است؛ همچنان كه مرگ و مير، به دنبال وِي است.[5]
3. شيعيان، خداوند را به جهت فضيلت و برتري كه به آنان داد، سپاسگزار باشند.[6] در اين راستا، خداوند متعال در خطاب به حضرت موسي (عليه السلام) فضيلت و برتري پيامبر اسلام (ص) بر ديگر پيامبران و نيز امّت پيامبر بر ديگر امّت ها را توصيف فرمود و در ندا به امّت پيامبر اكرم (ص) چنين مي فرمايد: اي امّت محمّد! يقين بدانيد، قضا [و قدر] من بر شما، چنين است كه رحمتم بر غضبم و عفو و بخششم بر عقابم پيش افتاده است! پس، پيش از اين كه مرا بخوانيد، دعاي شما را پذيرفتم و پيش از اين كه از من بخواهيد، به شما عطا كردم، اگر كسي از شما با گواهي به «لا إله الّا اللَّه وحده لا شريك له و أنّ محمّدا عبده و رسوله » به ديدار من بيايد، حال آن كه در گفتارش صادق، و در كردارش، مُحِق باشد! [يعني به آنچه مي گويد و مي داند، عمل كند] و گواهي دهد كه، عليّ بن أبي طالب، برادر و وصيّ بعد از محمّد (صلي الله عليه و آله) و وليّ او است،[7] به اطاعت از وِي ملتزم باشد، همچون پيروي و طاعت محمّد، و گواهي دهد كه اوليائش -برگزيدگان و پاكان روزگارند- بيان كننده شگفتي هاي آيات حق و دلائل حجت هاي الاهي و بعد از خدا و پيامبرش، أولياي پروردگار هستند، او را وارد بهشتم مي سازم.[8]
4. پس، بايد خدا را به جهت اين همه نعمت حمد و ثناء نمود و گفت: «الحمد لله رب العالمين».[9]

[1]. براي آگاهي از بحث هاي سند اين تفسير ر.ك: علوي مهر، حسين، آشنايي با تاريخ تفسير و مفسران، ص 191 – 198، نشر مركزجهاني علوم اسلامي ، قم، چاپ اول، 1384ش.
[2]. ر.ك: مؤدب ، سيد رضا، روشهاي تفسير قرآن، ص 167 – 169، نشر اشراق، قم، چاپ اول، 1380ش.
[3]. التفسير المنسوب إلي الإمام الحسن العسكري (عليه السلام)، ص 30، نشر مدرسه امام مهدي (عج)، قم، چاپ اول، 1409ق.
[4]. همان.
[5]. همان، ص 31.
[6]. همان.
[7]. ضمير «وليّه» در عبارت «مَنْ لَقِيَنِي مِنْكُمْ بِشَهَادَةِ... أَنَّ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ أَخُوهُ- وَ وَصِيُّهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ وَلِيُّه» به «مَن» بر مي گردد نه «محمّد»؛ از اين رو، معناي آن چنين است: امام علي (عليه السلام) وليّ كسي است كه گواهي به برادر و وصيّ بودن آن حضرت بعد از پيامبر اكرم (ص) داده است.
[8]. همان، ص 33.
[9]. همان.