انتظارات و توقعات امام حسن عسكري (عليه السلام) به عنوان آخرين امامي كه در جامعه حضور عيني داشته، و بعد از او غيبت صغري و كبرا فرزندش مهدي موعود (عليه السلام) آغاز مي گردد و براي مدتي طولاني مردم و جامعه از درك حضور او محروم خواهند بود قابل اهميت و دقت است، و مي تواند رهنمودهاي گرانبها و ارزشمندي باشد براي دوران غربت تشيع و دوراني كه غبار غم هجرت مولا و محبوبشان بر دلها و پيشاني آنها سايه افكنده است، اينك به گوشه هايي از انتظارات حضرتش مي پردازيم.
شيعه از ديدگاه امام حسن عسكري (عليه السلام)
از ديدگاه امام يازدهم هر كس كه بنام شيعه خوانده شود ولي اوصاف و ويژگيهاي يك شيعه حقيقي و واقعي را دارا نباشد، شيعه شمرده نمي شود. شيعه واقعي كساني هستند كه همچون رهبران ديني خويش در نهضت خدمت رساني به مردم و برادران ديني خويش فعال و كوشا باشند و به دستورات و نواهي الهي پاي بند باشند چنان كه حضرت عسكري در كلام زيبا و دلنشين خود درباره تعريف شيعه مي فرمايد:
شيعة علي هم الذين يؤثرون اخوانهم علي انفسهم و لو كان بهم خصاصة و هم الذين لايراهم الله حيث نهاهم و لا يفقدهم حيث امرهم، و شيعة علي هم الذين يقتدون بعلي في اكرام اخوانهم المؤمنين
پيروان و شيعيان علي (عليه السلام) كساني هستند كه برادران (ديني) خود را بر خويش مقدم مي دارند گرچه خودشان نيازمند باشند و شيعيان علي (عليه السلام) كساني هستند كه از آن چه خداوند نهي كرده دوري مي كنند و به آنچه امر نموده عمل مي كنند و آنان در تكريم و احترام برادران مؤمن خود به علي (عليه السلام) اقتدا مي نمايند. (1)
و در جاي ديگر درباره نشانه هاي شيعيان فرمود:
علامات المؤمنين خمس صلاة الاحدي و الخمسين و زيارة الاربعين و التختم في اليمين و تعفير الجبين و الجهر ببسم الله الرحمن الرحيم
نشانه هاي مؤمنان (شيعيان) پنچ چيز است: خواندن پنجاه و يك ركعت نماز در هر روز (17 ركعت واجب و 34 ركعت نافله) زيارت اربعين امام حسين (عليه السلام) داشتن انگشتر در دست راست، و ساييدن پيشاني به خاك و بلند خواندن بسم الله الرحمن الرحيم (در نمازها). (2)
1- انديشه و تفكر
عليكم بالفكر فانه حياة قلب البصير و مفاتيح ابواب الحكمة
امام عسكري (ع): بر شما باد به انديشيدن! پس به حقيقت، تفكر موجب حيات و زندگي دل آگاه و كليدهاي درب هاي حكمت است. (3)
پيامبران، امامان و بندگان صالح الهي همگي اهل فكر و تعقل بوده اند، از اين رو امام صادق (عليه السلام) در منزلت ابوذر فرمود: «بيش ترين عبادت اباذر كه رحمت خدا بر او باد، انديشه و عبرت اندوزي بود.» (4)

انسانهايي كه با عقل انديشه نكنند و با چشم جانشان در ديدن حقايق دقت بخرج ندهند در روز قيامت نابينا محشور مي شوند. امام حسن عسكري (عليه السلام) اين حقيقت را با گوشزد كردن آيه اي از قرآن براي اسحاق بن اسماعيل نيشابوري در طي نامه اي چنين بيان مي كند:
«اي اسحاق! خداوند بر تو و امثال تو از آن هايي كه مورد رحمت الهي قرار گرفته و همچون تو داراي بصيرت خدا دادي مي باشند، نعمت خويش را تمام كرده است ... پس به يقين بدان اي اسحاق كه هركس از دنيا نابينا بيرون رود، در آخرت هم نابينا و گمراه خواهد بود. اي اسحاق! چشمها نابينا نمي شوند، بلكه دلهايي كه در سينه ها هستند نابينا مي شوند. (بر اثر انديشه نكردن) و اين سخن خداوند در كتاب متقن خويش است آنجا كه از زبان انسان ستم پيشه بيان مي كند (5): «پروردگارا چرا مرا نابينا محشور نمودي با اين كه داراي چشم بوديم؟ (خداوند در جواب) مي فرمايد: همان گونه كه آيات ما براي تو آمد و تو آنها را فراموش كردي، امروز نيز تو فراموش خواهي شد.» (6)
گاه امام حسن عسكري با گوشزد اين خطر كه عده اي در جامعه عبادت را منحصر در انجام نماز و خواندن نمازهاي مستحبي و گرفتن روزه هاي واجب و مستحب مي دانند، بدون آنكه در رمز و راز آن انديشه كنند و يا در زمان و اوضاع آن تعقل نمايند، جايگاه ويژه انديشه و تفكر را اين گونه بيان مي فرمايد:
ليست العبادة كثرة الصيام و الصلوة و انما العبادة كثرة التفكر في امر الله
عبادت به بسياري نماز و روزه نيست، همانا عبادت تفكر بسيار در امر خداوند است. (7)
2- ايمان گرايي و سود رساني:
فكر و انديشه، و يا تامل و تدبر آن گاه ارزش حقيقي و عيني خويش را نشان مي دهد كه منجر به ايمان و عمل و تلاش شود وگرنه تفكري كه بدنبالش ايمان و عمل نباشد مطلوب و كارساز نيست. به همين جهت آن حضرت تاكيد فرمود كه شيعيان به دو خصلت توجه داشته باشند
خصلتان ليس فوقهما شيء الايمان بالله، و نفع الاخوان
دو خصلت است كه برتر از آن چيزي نيست، ايمان به خداوند و فايده رساندن به برادران (ديني). (8)
3- به ياد خدا و قيامت بودن
ايمان برگرفته از انديشه بدنبال خود عمل و ياد خدا و همچنين انجام عبادت را در پي دارد، به همين جهت يكي ديگر از انتظارات حضرت عسكري (عليه السلام) از شيعيان اين است كه خداوند و قيامت و رسول را فراموش نكنند. چنان كه فرمود:
اكثروا ذكر الله و ذكر الموت و تلاوة القرآن و الصلاة علي النبي
زياد به ياد خداو مرگ باشيد و همواره قرآن بخوانيد و بر پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) (و آل او) درود بفرستيد. (9)
4- حسابرسي اعمال و پاسخگويي وجدان
انتظار ديگري كه امام حسن (عليه السلام) از شيعيان دارد، رسيدگي به اعمال و داشتن محاسبه در هر شبانه روز، و پاسخگويي وجدان اخلاقي است.
ممكن است عده اي زرنگي را در آن بدانند كه از حسابرسي، و پاسخگويي فرار كنند و به نوعي طفره روند، ولي بايد بدانند كه هرگز چنين رفتاري هوشمندي و زرنگي به حساب نمي آيد، در همين زمينه است كه حضرت عسكري (عليه السلام) خردمندانه مي فرمايد:
اكيس الكيسين من حاسب نفسه و عمل لما بعد الموت
زيركترين زيركان (و هوشمندترين افراد) كسي است كه به حساب نفس خويش پردازد (و پاسخگوي خدا و وجدان خويش باشد) و براي پس از مرگ خويش تلاش نمايد. (10)
5- تقوا و پاكي راستي و امانتداري
از مهم ترين و بارزترين ويژگي هاي مورد انتظار براي شيعيان و مؤمنان دو صفت نفساني تقوا و ورع است كه انسان را در مقابل انجام گناه و دوري از محرمات حفظ و تقويت مي كند، و در كنار آن دو، دو صفت والاي امانتداري و راستگويي است كه آن چنان اهميت دارد كه اساس نظم و انسجام و آرامش هر جامعه اي را مي توان با تقويت و ترويج اين اوصاف در ميان افراد جامعه پي ريزي نمود و مشكلات را حل و سعادت جوامع را تضمين نمود. امام حسن عسكري (عليه السلام) با تاكيد بر اوصاف فوق و برخي اوصاف ديگر خطاب به شيعيان خود مي فرمايد:
اوصيكم بتقوي الله و الورع في دينكم والاجتهاد لله و صدق الحديث و اداء الامانة الي من ائتمنكم من بر اوفاجر و طول السجود و حسن الجوار فبهذا جاء محمد (ص) صلوا في عشايرهم و اشهدوا جنائزهم وعودوا مرضاهم، و ادوا حقوقهم، فان الرجل منكم اذا ورع في دينه و صدق في حديثه و ادي الامانة و حسن خلقه مع الناس قيل هذا شيعي فيسرني ذلك
شما را سفارش مي كنم به تقواي الهي و ورع در دين خود و كوشش در راه خدا، راستگويي و رد امانت به هركه به شما امانت سپرد - خوب يا بد - و طولاني بودن سجده و خوب همسايه داري; چرا كه محمد (ص) براي اين ها آمده است. در گروههاي آنها (مخالفان) نماز بخوانيد (يعني در نماز جماعت شركت كنيد) و در تشييع جنازه آنها حضور داشته باشيد و بيمارانشان را عيادت، و حقوق آنان را ادا نماييد، زيرا اگر مردي (و فردي) از شما در دين خود ورع داشت و در سخنش راست گفت و امانت را رد كرد و اخلاقش با مردم خوب بود گفته مي شود اين شيعه است. پس من از اين (گفته) شادمان مي شوم. (11)
و در جاي ديگر فرمود:
المؤمن بركة علي المؤمن و حجة علي الكافر
مؤمن (و شيعه) بركتي براي مؤمن و (اتمام) حجتي براي كافر است. (12)
6- جزء بهترين ها باشيد نه بدترين ها
آن امام همام گاه ضمن معرفي افراد نمونه و برتر، و همين طور افراد بدتر، غير مستقيم انتظار خويش را از شيعيان ابراز مي دارد كه جزء بهترين ها باشيد، و آنان را اين گونه معرفي مي نمايد:
اورع الناس من وقف عند الشبهة، اعبد الناس من اقام علي الفرائض، ازهد الناس من ترك الحرام، اشد الناس اجتهادا من ترك الذنوب
پارساترين مردم كسي است كه در شبهات توقف كند، عابدترين مردم كسي است كه واجبات را به جا آورد، زاهدترين مردم كسي است كه از حرام دوري كند و كوشاترين مردم كسي است كه گناهان را ترك كند. (13)
در مقابل بدترين ها را نيز معرفي مي كند تا شيعيان آگاهانه يا ناآگاهانه جزء آن افراد قرار نگيرند:
بئس العبد، عبد يكون ذا وجهين وذالسانين يطري اخاه شاهدا و ياكله غائبا، ان اعطي حسده و ان ابتلي خانه
بدترين بندگان بنده اي است كه داراي دو چهره و دو زبان باشد، در حضور برادرش او را مي ستايد و پشت سر، او را مي خورد (و غيبتش را گويد). اگر به او چيزي عطا شود، حسد مي ورزد و اگر گرفتار گردد، به او خيانت مي كند. (14)
7- عزت نفس و دوري از ذلت
انسان به عزت نفس و تكريم شخصيت بيش از همه چيز نيازمند است انسان مي تواند رنج گرسنگي و تشنگي را تحمل كند و با فقر و نداري بسازد اما تحقير شخصيت و آزردگي روح و روان و پايمال شدن عزت انسان بسادگي قابل رفع و جبران نيست، ممكن است تا پايان عمر انسان را آزار دهد، خداوند عزيز انسان را عزيز آفريده و هرگز به او اجازه تحقير ديگران و يا شخصيت خودش را نداده. امام صادق (عليه السلام) فرمود: «خداوند تمام امور مؤمن را به خود او واگذار نموده، ولي به او واگذار نكرده است (و اجازه نداده) كه ذليل باشد آيا سخن خدا را نشنيده اي كه مي فرمايد: عزت از آن خدا و رسول او و مؤمنان است ولي منافقان نمي دانند، پس مؤمن هميشه عزيز است و ذليل نمي باشد.» (15)
به همين جهت يكي از انتظارات مهم حضرت عسكري (عليه السلام) در دوران غيبت امام زمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف) اين است كه شيعيان عزيز و با عزت باشند و هرگز خود را ذليل نكنند، در يك جا فرمود:
ما اقبح بالمؤمن ان تكون له رغبة تذله
چه زشت است براي مؤمن (و شيعه) دل بستن به چيزي كه وي را خوار مي سازد. (16)
و در جاي ديگر دلسوزانه نصيحت نمود كه:
لا تمار فيذهب بهاؤك و لا تمازح فيحقر عليك
جدال و كشمكش مكن زيرا ارزش و شخصيت تو را از بين مي برد (و موجب خواري انسان مي شود) و شوخي (بيش از حد) مكن تا مردم به تو جرات جسارت پيدا نكنند. (17)
و گاه راهكارهاي رسيدن به عزت و دوري از ذلت را به شيعيان ارائه مي دهد و قاطعانه مي فرمايد:
ما ترك الحق عزيز الا ذل و لا اخذ به ذليل الا عز
هيچ عزيزي حق را رها نكرد مگر آنكه خوار و ذليل شد، و هيچ ذليل و خواري به حق عمل نكرد مگر آن كه عزيز گرديد. (18)
8 - افتخار ما باشيد نه باعث سرشكستگي ما
يكي ديگر از مهمترين انتظارات امامان مخصوصا امام حسن عسكري (عليه السلام) از شيعيان اين است كه از نظر رفتاري و اخلاقي به گونه اي رفتار كنند كه در بين جامعه بشري عموما و در بين مسلمانان خصوصا الگو و نمونه باشند تا آنجا كه مردم بگويند اين ها شيعيان علي (عليه السلام) و امامان معصوم هستند، و اين ها تربيت يافتگان مكتب اهل بيت مي باشند.
به همين جهت حضرت عسكري مي فرمايد:
اتقوا الله و كونوا زينا ولا تكونو شينا، جروا الينا كل مودة، و ادفعوا عنا كل قبيح، فانه ما قيل فينا من حسن فنحن اهله و ما قيل فينا من سوء فما نحن كذلك ...
از خدا پروا نماييد و زينت (و مايه سرافرازي ما) باشيد نه مايه ملامت (و سرافكندگي) همه دوستي ها را به سوي ما جذب كنيد و هر زشتي را از ما دور نماييد; زيرا هر خوبي كه در حق ما گفته آيد ما شايستگي آن را داريم و هر بدي كه درباره ما بر زبان برآيد ما چنان نيستيم ... (چرا كه) خداوند ما را پاك شمرده و هيچ كس غير از ما نمي تواند ادعاي چنين مقامي را نمايد مگر اين كه دروغ پرداز باشد. (19)
9 - از رياست طلبي پرهيز كنيد
از صفاتي كه سخت گمراه كننده و خطرناك است مقام خواهي ها و رياست طلبي ها است، بر كسي پوشيده نيست كه رياست طلبي ها چه ضربات شكننده اي بر پيكر اسلام وارد نموده و همين رياست طلبي بود كه خلافت را از مسير اصلي خويش خارج نموده و پيش آمد آنچه كه پيش آمد، و اين فرياد فاطمه (سلام الله عليها) است از دست رياست طلبي گروهي كه خلافت را غصب نمودند، آنجا كه فرمود: «اما (افسوس) كسي را مقدم داشتند كه خداوند او را كنار زده بود و كسي را كنار زدند كه خداوند او را مقدم داشت، تا آنجا كه ره آورد بعثت را انكار كردند و به بدعت ها روي آوردند، آن ها هوا پرستي و شهوت (و رياست طلبي) را برگزيدند و بر اساس راي و نظر شخصي عمل كردند هلاك و نابودي بر آنان باد، آيا نشنيدند كلام خدا را كه فرمود: پروردگار تو آنچه را كه مي خواهد خلق مي كند و هرچه را بخواهد اختيار مي كند و براي آنان اختياري نيست ... ». (20)
افسوس (كه سران سقيفه) آرزوها (و رياست طلبي هاي) خود را در دنيا تحقق بخشيدند و از آينده غافل ماندند، خدا نابودشان گرداند و آنان را در كارهايشان گمراه كند .... (21)
و امروز در جامعه خود نيز شاهد رياست طلبي ها و مقام خواهي ها هستيم خدا مي داند كه چه بودجه هاي كلاني در راه رسيدن به رياست خرج شده و مي شود. و از چه وسيله هايي كه براي رسيدن به مقام استفاده شده است و مي شود. عده اي براي رسيدن به مقام از آزادي هاي خلاف قانون و نامشروع نيز پشتيباني كردند، و عده اي نيز براي رسيدن به رياست از تخريب ديگران بهره جسته و يا اسلام و ارزشهاي اسلامي را سپر رياست طلبي هاي خويش قرار دادند و ...
امام حسن عسكري (عليه السلام) با توجه به اين خطرها است كه دردمندانه مي فرمايد:
اياك و الاذاعة و طلب الرياسة فانهما يدعوان الي الهلكة
از افشاي اسرار (ما اهلبيت ( عليهم السلام) و رياست خواهي دوري كن كه اين دو مايه هلاك و نابودي است. (22)
10 - استواري بر دين و ولايت در دوران غيبت
آخرين انتظاري كه در اين سطور بدان اشاره مي شود، انتظار حضرت عسكري (عليه السلام) از شيعيان خويش است در دوران غيبت كبراي امام زمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف)، چرا كه يكي از دورانهاي بسيار سخت و طاقت فرسا كه صبر و استواري فراواني مي طلبد همين دوره است، انتظار آن حضرت اين است كه مردم و شيعيان دوران غيبت را تحمل كنند و از خود بردباري و استقامت بخرج دهند، و بر دين الهي و امامت و ولايت ثابت و استوار بمانند، و دائما براي ظهور مهدي موعود (عجل الله تعالي فرجه الشريف) دعا نمايند، چرا كه؛
و الله ليغيبن غيبة لاينجوا فيها من الهلكة الا من ثبته الله عز و جل بامامته و وفقه للدعاء بتعجيل فرجه
به خدا سوگند (حضرت مهدي) غيبت طولاني خواهد داشت كه نجات پيدا نكند در آن دوران مگر كساني كه خداوند عزيز و جليل بر قائل بودن (و اعتقاد) به امامت او استوارش نگهدارد، و توفيق دهد كه براي فرج آن حضرت دعا نمايد. (23)